نخستین کنگره دین پژوهان کشور

دین پژوهی، موانع، تنگناها و بایسته ها

 

نخستین کنگره دین پژوهان کشور با عنوان «دین پژوهی، موانع، تنگناها و بایسته ها» در 25 آذرماه 1377 به مناسبت هفته پژوهش با حضور جمع کثیری از اساتید علما، اندیشمندان و پژوهشگران و محققین علوم دینى حوزه و دانشگاه، به همت دبیرخانه دین پژوهان کشور با همکاری فرهنگ و ارشاد اسلامی استان قم در تالار شیخ مفید دانشگاه قم برگزار گردید.

در ابتدای برنامه محمدجواد صاحبی دبیر شورای برنامه ریزی دین پژوهان کشور ضمن ارائه گزارشی از روند برگزاری کنگره گفت: دبیرخانه کنگره با فرصت اندکی که تا هفته پژوهش در پیش رو داشت؛ با تشکیل کمیته های علمی، برنامه ریزی، ارتباطات، نمایشگاه و تبلیغات، و با تشکیل جلسات متعدد با اساتید محترم حوزه و دانشگاه به سازمان دهی دبیرخانه کنگره مبادرت ورزید و موضوعات مورد بحث در کنگره را بررسی نموده و سه محور: بایسته های پژوهشی در حوزة دین، موانع و مشکلات دین پژوهی و آسیب شناسی دین پژوهی را جهت طرح در کنگره عنوان نمود که امروز در کنگره در خصوص آنها بحث و تبادل نظر خواهد شد.

سپس احمد مسجد جامعی قائم مقام وزیر فرهنگ و ارشاد اسلامی، سیاست های وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی در حوزة دین پژوهی را بیان داشت و گفت: اگر در پایان چنین نشست هایی بتوانیم به کارگاه های پژوهشی برسیم که در آنها افراد در بخش های نظریه پردازی، سیاست گذاری و مسأله یابی به بحث و تبادل نظر بپردازند؛ این جمع می تواند بر اساس مسأله یابی شرایط بدیعی را در دفاع از حقانیت دین بررسی بکند.

در ادامه همایش حضرت آیت الله جوادی آملی با موضوع حوزة علمیه و پژوهش دینی به ایراد سخن پرداخت و بیان داشت: «ضرورت و رسالت تحقیق به عهدة وارثان انبیاست. عالمی که گذشته را حفظ نکند و گذشته را به عنوان پایه ای برای آینده قرار ندهد وارث انبیا نیست.»

برنامه بعدی کنگره میزگردهای آسیب شناسی در حوزة دین پژوهی بود که با حضور اساتید حوزه و دانشگاه تشکیل شد و صاحب نظران به ارائه دیدگاه ها و نظرات و راهکارهای خود در موضوعات مختلف دین پژوهی پرداختند.

نخستین میزگرد کنگره

در نخستین میزگرد حجت الاسلام صادقی رشاد با موضوع آسیب های محتوایی و متدیک ، دکتر مهدی گلشنی با موضوع وضعیت معارف دینی در دنیای امروز و نقش حوزه علمیه در این خصوص و حجت الاسلام و المسلمین شانه چی با موضوع توصیه هایی برای دانش پژوهان به ایراد سخن و تبادل نظر پرداختند.

دکتر مهدی گلشنی در بخشی از سخنان خود در خصوص وضعیت دین در جهان امروز گفت: وضع دین در جهان نسبت به گذشته به شدت تغییر کرده و تعداد مجلات و کتاب های دینی روز به روز بیشتر می شود . وی سپس ضمن نقل سخنان چند دانشمند به تشریح رویکرد پاپ در خصوص آگاهی از اوضاع علمی کنونی و کاستی های نحلة پوزیتیویستی پرداخت و گفت: 

«بی توجهی به موج فراگیر پوزیتیویستی، مراکز و مجلات علمی را درنوردیده است و الان تنها اندکی از مباحث علم و دین که در خارج می گذرد، به داخل منتقل می شود و به نظر بنده در این میان حوزه علمیه است که باید وضعیت خود و همچنین جایگاه علم را روشن کند.»

حجت الاسلام شانه چی نیز در سخنانی آفت های دین پژوهی را در موارد زیر خلاصه کرد:

1. خود محوری و گریز از کارهای گروهی؛

2. ضعف اطلاع رسانی در فعالیت های علمی؛

3. تعصب در رأی، نظر و فکر؛

4. انجام فعالیت های تکراری.

وی در پایان گفت: اصل مطلب این است که در کارها اخلاص داشته باشیم. و اگر در این جهت خودکامگی داشته باشیم، قهراً در پژوهش دینی معطل خواهیم بود. و تمام کارها هباء منثور خواهد بود.»

در ادامه بحث حجت الاسلام و المسلمین علی اکبر صادقی رشاد مبحث آسیب شناسی در دین پژوهی را از مباحث اساسی دانست و گفت:

شاید مهم ترین گروه از بین آفات و آسیب های دینی آسیب هایی هستند که در خصوص محتوا، روش و منطق تحقیق مطرح هستند و این آسیب ها در پنج دسته طبقه بندی می شوند:

1. آسیب هایی که در حوزة روش مطرح است؛

2. آسیب هایی که به محتوای تحقیقات دینی باز می گردد؛

3. آسیب هایی که در ارتباط با محققان و کسانی هستند که در حوزة دین پژوهی کار می کنند؛

4. آسیب هایی که دستگاه های تحقیقی حوزة دین پژوهی به آن مبتلا هستند؛

5. آسیب های موجود در ارتباط با مخاطبان تحقیقات دینی.

میز گرد دوم کنگره

در میز گرد دوم، دکتر محسنیان راد با موضوع شاخص های پیشرفت و پسرفت و استاد مصطفی ملکیان با موضوع بایسته های پژوهشی در حوزه دین نظرات خود را ارائه کردند.

دکتر محسنیان راد در سخنان خود به تشریح سه واژه پرداخت و گفت: بر خلاف آنچه تصور می شود واژة  پروپا گاندا(propaganda) واقعاً به معنای تبلیغ نیست و هنوز معادل فارسی درستی برایش نگذاشته اند؛ آریانپور آن را معادل آوازه گری دانسته است. می دانیم که واژة پروپاگاندا در حدودسال 1650میلادی برای اولین بار در واتیکان به کار گرفته شد و مسیحیت بعد از جنگ های صلیببی سعی کرد آن را جایگزین عمل فیزیکی کند. اما اکنون مسیحیت به جای آن واژه پرسویشن ( persuasion) را به کار می برد و دیگر در بازار کتاب فرنگی ها اصلاً کتاب پروپاگاندا نمی بینید؛ هر چه هست، کتاب پرسویشن و کتاب های اقناع است. آوازه گری ( پروپاگاندا ) و اقناع با هم فرق دارند. مهمترین فرق آنها این است که آوازه گری یا پروپاگاندا یک سویه است و از بالا به پایین تعامل و تباینی ندارد. در حالی که در اقناع ( پرسویشن ) کار دو طرفه است. باید مخاطب به اقناع برسد. باید در او تحولی ایجاد شود و آنچه اتفاق می افتد بپذیرد.

وی در ادامه افزود: من تصور می کنم محقق نه پروپا گاندا است، نه پرسویشن. اگر می گوییم محقق، باید حتماً پایبند تعریف تحقیق باشیم، یکی از سازه های تعریف، فرایند تحقیق  (process) است. هرچه فرایند باشد عناصرش کنش متقابل دارد که نقطة شروع و پایان ندارد. دوم این که خصلت تحقیق در واقع، منظم بودن است. و سوم این که خصلت کشف حقیقت یا افزایش آگاهی از کم به بیشتراست؛ اما برای دیگران، نه برای محقق.

من تصور می کنم در این تعریفها، اقناع مطرح باشد، اگر کشف حقیقت است. و آخرین جمله ای که در این مورد فکر می کنم ضرورت دارد، این است که احساس می کنم الان در دنیا، پژوهشگران یک جعبة آچار دارند؛ هر آچاری برای پیچی مناسب است. این جعبه آچار تحقیق در علوم اسلامی و انسانی، فوق العاده وسیع شده و نمی توانیم بگوییم کدام آچار بهتر است.

متأسفانه ما خی'tلی قبول نداریم که عده ای پوزیتیویست باشند و عده ای تفهمی. الان دنیا می گوید همة اینها آچارهای یک جعبه است، هر کدام برای پیچی خاص مفید است؛ پس ما باید در حوزة دین به جعبة آچار آن مسلط باشیم.

میزگرد سوم کنگره

میزگرد سوم کنگره نیز باعنوان مشکلات، موانع و بایسته های پژوهش های دینی با حضور حجج الاسلام مهدی مهریزی، قاضی زاده و دکتر ذکاوتی برگزار گردید.

حجت الاسلام مهریزی در بخشی از سخنان خود، مشکلات و موانع تحقیق را به دو دسته بیرونی و درونی تقسیم کرد و موانع و مشکلات بیرونی در حوزة پژوهش های دینی را در موارد: 

نداشتن منابع برای تحقیق، عدم دسترسی به منابع جدید در حوزه های مورد نیاز، عدم مسافرت های علمی برای اکثر قریب به اتفاق پژوهشگران و مشکلات درونی پژوهش در حوزه دین را در موارد زیر خلاصه کرد: عدم اهتمام حوزه به کار پژوهش، موقعیت نداشتن پژوهش در حوزه، موانع و مشکلات حاکم بر برخی فضاها و باورهای جامعة پژوهشی، 

در ادامه میزگرد دکتر ذکاوتی در خصوص تفاوت بین تبلیغ و تحقیق گفت: «تبلیغ به معنی معرفی و با تحقیق متفاوت است. در کار تحقیق فرض این است که محقق از جایی می خواهد حرکت کند و نمی داند به کجا می رود، ولی مبلغ می داند که می خواهد مخاطب را کجا ببرد. همچنین لحن تبلیغی با لحن تحقیقی متفاوت است و تحقیق باید برای مبلغ امروزی پایة تبلیغ باشد.»

وی در پایان سخنانش سپس «عادتهای ذهنی و تجدد زدگی و تجدد گریزی» را از جمله آفت های تحقیق برشمرد و گفت:

یکی از چیزهایی که انگابیفن انگلیسی می گوید، بتهای ذهنی است. ما عادت های ذهنی داریم که این عادت ها، آفت تحقیق است؛ زیرا هم برای محقق و هم برای مخاطب محقق آفت است.

در پایان همایش حجت الاسلام قاضی زاده به مشکل پژوهنده پروری پرداخت و گفت: 

زمینه های پژوهنده پروری در حوزه بسیار محدود است. و از جمله مشکلات پژوهندگان نارسایی های معیشتی است. 

سخنرانی های برگزیده این کنگره در کتابى با عنوان «دین پژوهی (1)، موانع، تنگناها و بایسته ها» به چاپ رسیده است.